Zelfbeeld: Wat is het precies?

Op deze pagina vind je een uitgebreide uitleg over het Zelfbeeld. Het gaat veel uitgebreider in op het Zelfbeeld omdat er nogal wat misverstanden over bestaan. Dat is jammer, want het vormt in het cognitieve Zelfbeeldmodel de kern van je persoonlijkheid. Zie tevens de pagina over het Persoonlijkheidsmodel. 

Om alvast te beginnen kun je hieronder op Youtube het filmpje bekijken over het Zelfbeeldmodel. Voor de die-hards onder ons: het duurt zo'n 12 minuten!

Het Zelfbeeld

Het is een uitgebreid ideeëncluster in je onderbewuste brein opgeslagen in je lange termijn geheugen. Normaliter ben je je er niét bewust van dat het bestaat. In het Zelfbeeld-model dat ik, op basis van modellen en theorieën uit de trauma- en persoonlijkheidspsychologie, heb opgesteld gebruik ik 4 fundamentele (negatieve) ideeën over jeZelf als de basis van je Zelf-Beeld.

Echter, je Zelfbeeld bestaat niet alleen uit deze door mij benoemde Zelfbeeld-duiveltjes, maar natuurlijk ook uit allerlei andere ideeën over je Zelf, jouw Ego (ouderwetse benaming). B.v. Ik kom uit Hengelo (Ov.), Ik ben 1.84m, Ik ben een man, Ik ben een psycholoog, Ik ben grappig, slim, kan goed padellen, bowlen. Het zijn dus honderden ideeën die we (meestal onbewust=we staan er vaak niet bewust bij stil) over onszelf hebben.

Daaruit volgt ook dat wij een bepaalde mate van zelfvertrouwen en zelfcontrole hebben. Als je bijvoorbeeld door ervaringen uit je verleden vrij zeker weet dat je goed kan tennissen (b.v. omdat je vaak gewonnen hebt bij wedstrijden), dan heb je op dát vlak van tennis veel zelfvertrouwen en zelfcontrole.

Maar er zijn natuurlijk nog véél meer vlakken in het leven waar je ervaringen in hebt en waar je dus ook ideeën over jezelf en je vaardigheden daarin hebt ontwikkeld. Ook ideeën over jezelf hoe je overkomt op andere mensen, hoe je kan omgaan met andere mensen, hoe je bent in sociale interacties, behoren tot je Zelfbeeld.

Het Zelf is in feite een cognitief bouwwerk opgebouwd uit al deze bovenstaande ideeën. Dat Zelf is in de hersenen daadwerkelijk opgebouwd en opgeslagen in je Lange-Termijn-Geheugen. Antonio Damasio noemt het ook wel het Autobiografische Zelf (Voor meer informatie over zijn ideeën over de neurologische basis van dat Zelf kun je verschillende boeken van hem daarover lezen. Zie ook de boekentips op deze pagina).

Zelfbeeld-duiveltjes

In het Zelfbeeld-model focus ik mij als psycholoog niet zo zeer op je  totale Zelfbeeld omdat dat duizenden ideeën bevat over je Zelf. Dat zou niet werkbaar zijn in therapie. Geïnspireerd door de trauma-psychologie en met name door de speciale trauma-behandeling EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing), heb ik simpelweg aangenomen dat er slechts 4 basis-ideeën zijn in ons Zelfbeeld die negatief gericht zijn: de zogenaamde Zelfbeeld-duiveltjes (zie het Youtube-filmpje over het Zelfbeeldmodel).

Zij zijn altijd (dus elke seconde, ook als je dit leest!) aanwezig in ons onderbewuste om je Zelfbeeld aan te tasten, kleiner te maken. Simpelweg omdat deze kern van ons Zelfbeeld al vanaf onze geboorte zó gevormd wordt in ons Lange-Termijn-Geheugen. Ook zoogdieren hebben eenzelfde Zelfbeeld, alleen dat is vaak niet zo in taal uitgedrukt als bij mensen. Technisch heetten deze Zelfbeeld-duiveltjes binnen de cognitieve modellen 'negatieve kernovertuigingen' of 'negatieve basiscognities'. Maar ik heb gemerkt dat dergelijke woorden vaak niet goed aan slaan binnen de therapeutische setting. 

Zelfbeeld: ervaringen, trauma's en emotionele problemen

Wat veel mensen en ook psychologen onderschatten is dat je Zelfbeeld constant onder vuur ligt door de 4 Zelfbeeld-duiveltjes. Deze Zelfbeeld-duiveltjes zijn in je onderbewuste elke seconde bezig om je Zelfbeeld aan te vallen, te verkleinen. Als je je daar niet bewust van bent dan kunnen deze aanvallen je Zelfbeeld succesvol aantasten.

Een Zelfbeeld-duiveltje is in feite een door mij gebruikt beeld/formulering om duidelijk te maken dat je Zelfbeeld altijd dynamisch is, het wisselt constant in sterkte. Voor de eenvoud neem ik aan dat elke Zelfbeeld-duiveltje in je (onbewuste) Lange-Termijn-Geheugen is opgeslagen met een bepaalde sterkte, uitgedrukt van 1 tot 100%. Deze sterkte wordt veranderd door je ervaringen, iedere dag.

Laat ik het met een voorbeeld duidelijk maken. Als je in je Zelfbeeld hebt opgeslagen dat je Zelfbeeld-duiveltje Ik ben Waardeloos zo'n 60% sterk is (b.v. als je een opvoeding hebt gehad waarbij 1 of beide van je opvoeders constant jou vernederden met opmerkingen als "nou, nou, maar een 7 voor Engels gehaald? Dat had gewoon een 9 moeten zijn, sukkel!", "Kijk naar je zus: die is perfect!", dan ben je supergevoelig voor iedere opmerking of gebeurtenis die suggereert dat je inderdaad Waardeloos bent. Dit Zelfbeeld-duiveltje zal daarom bij iedere opmerking van een collega die negatieve kritiek op jou uit, meteen een punt scoren. De kracht van dit Zelfbeeld-duiveltje gaat ná 1 zo'n negatieve opmerking omhoog van 60% naar 60,3%.

Hoe sterk dit duiveltje omhoog gaat (0,3%, 0,6% of zelfs 5%) is niet goed te zeggen omdat dat sterk afhankelijk is van hoe sterk de kritiek is, hoe sterk jouw emoties zijn bij deze opmerking, hoe veel denkfouten jij maakt, etc.). Het gaat in dit voorbeeld om het besef dat er op één dag meerdere gebeurtenissen zijn waarbij dit Zelfbeeld-duiveltje Ik ben Waardeloos een punt kan scoren en dus sterker kan worden.

Het is essentieel te beseffen dat áls je je niet bewust bent van zo'n aanval op je Zelfbeeld, het Zelfbeeld-duiveltje blijft staan en zelfs verder groeit, dus sterker wordt. Zo'n aanval kan eigenlijk gezien worden als een psychotrauma. Hoe groter de impact van zo'n trauma, hoe sterker een zelfbeeld-duiveltje is geworden.

Dát verklaart simpelweg dat bij een laag zelfbeeld de emotionele problemen van iemand alleen maar groter worden als er niet bewust wordt geleerd jezelf te verdedigen. Oude patronen van denken en doen worden namelijk niet zo maar veranderd. In feite zijn patronen geheugensporen die vaak al jaren versterkt zijn. Volgens moderne geheugentheorieën gaan dergelijke geheugensporen niet verdwijnen maar kunnen ze wel minder krachtig worden. Dat kan alleen maar als er andere (positievere) geheugensporten gevormd worden.

Deze positieve geheugensporen moeten dan wel gemaakt worden door het Zelfbeeldduiveltje, in feite het oude sterke negatieve geheugenspoor, te bestoken met nieuwe positievere geheugensporen. Anders gezegd: tegenover het Zelfbeeld-duiveltje moet je meerdere positieve informatie-sporen zélf maken en opslaan.

Omdat de 4 Zelfbeeld-duiveltjes direct gekoppeld zijn aan de 2 basisemoties Angst en Verdriet, kun je je wel voorstellen dat áls deze duiveltjes in kracht erg sterk zijn (= laag zelfbeeld), dat er dan een groot reservoir van Angst en Verdriet in je brein (en lichaam) opgeslagen is. De kans op emotionele problemen is dan erg groot.

Het zelfbeeldmodel kan goed verklaren waarom een depressie niet zo maar verdwijnen kan. Bijvoorbeeld als iemand's werkomstandigheden beter worden of toevallig een geldbedrag bij de lotto wordt gewonnen, dan kan het zijn dat de stemming verbetert en de depressie vermindert. Inderdaad veroorzaakt een terugtrekkende depressie vaak wel een wat stijgend zelfbeeld (b.v. omdat iemand dan meer ziet dat hij/zij wél de moeite waard is, dat hij/zij wél sterker is dan gedacht en dat de depressie wél overwonnen kan worden), maar ik denk dat dit niet genoeg is. Als therapie niét voldoende gericht is op het versterken van iemand's Zelfbeeld, dan zal de kans dat iemand opnieuw in een depressie terecht komt, behoorlijk groot zijn. Zeker als in iemand's leven opnieuw tegenslagen komen.

De rol van tegenslagen in het leven

Voor de groei van je Zelfbeeld is het essentieel dat je leert HOE je met tegenslagen moet omgaan. Een tegenslag zorgt er namelijk voor dat een Zelfbeeld-duiveltje altijd de kans krijgt een punt te scoren, dus sterker te worden. Juist dóór een tegenslag komen de Zelfbeeld-duiveltjes in actie. Het is aan jou om ze dan 1. te herkennen en 2. ze direct aan te vallen zodat ze in plaats van sterker juist zwakker worden en ook zo in je Lange-Termijn-Geheugen weer worden opgeslagen.

Alleen in je bewustzijn kun je namelijk de inhoud van je Langetermijngeheugen veranderen. De Zelfbeeld-duiveltjes moeten dus aan de oppervlakte komen, juist door tegenslagen. Zonder tegenslagen komen zij NIET boven en blijven ze onberoerd even sterk als zij al waren.

Andersom werkt het net zo: juist door je bewust te worden van complimenten van anderen, van goede dingen die je dagelijks doet voor jezelf, kun je je Zelfbeeld-duiveltjes kleiner maken. Als je niét bewust jezelf elke dag een compliment geeft dan val je dus ook niet bewust het Zelfbeeld-duiveltje aan in je onbewuste Langetermijngeheugen. Een voorbeeld maakt dit hopelijk duidelijk.

Stel je bent lief voor je partner door wat thee te zetten voor hem/haar. Je partner zegt dan 'dank je wel, lieverd'. Dan moet je daar even bewust bij stil staan en beseffen dat jij inderdaad een Waardevol en Lief persoon bent. Want het Zelfbeeld-duiveltje dat hierbij hoort (Ik ben Waardeloos) zit onbewust in je langetermijngeheugen zich bij een dergelijk compliment stil te houden. Maar áls je je bewust realiseert dat dit compliment van je partner een duidelijk bewijs is tégen dit Zelfbeeld-duiveltje (Ik ben Waardeloos), dan heb je dit duiveltje in je bewustzijn aangevallen en zwakker gemaakt. Immers, het bewijs is de aanval tégen dit duiveltje, namelijk: "zie je wel, je bent WEL de moeite waard als persoon, mijn partner zei het net zelf".

Hoe kinderachtig en vooral eenvoudig dit ook klinkt, het mechanisme van het versterken van je Zelfbeeld werkt wél zo in je brein. Dat weten we nu uit geheugentheorieën (informatie wordt in je onbewuste langetermijngeheugen pas echt veranderd als je het in je bewustzijn/werkgeheugen bewerkt) én uit de persoonlijkheidstheorieën van onder meer Jeffrey Young en Aaron Beck.

Samengevat: tegenslagen in het leven zijn juist nodig om je Zelfbeeld te leren versterken. Echter, als tegenslagen psychotrauma's worden doordat je al een lager zelfbeeld hebt en je daardoor de tegenslagen niét ziet als hulpmiddelen maar als negatieve niet-leermomenten, dan zullen de Zelfbeeld-duiveltjes juist sterker gaan worden. Dit kan ook verklaren dat mensen met een sterk Zelfbeeld (en dientengevolge gezonde denkpatronen) over het algemeen na een psychotrauma zoals b.v. een verkeersongeluk of een mishandeling of ontslag, géén Posttraumatische stress-stoornis (PTSS) krijgen. Het merendeel van de mensen krijgt namelijk géén PTSS (schattingen lopen uiteen van 70 tot 80%).

Veerkracht

Veerkracht is een woord in de psychologie dat gebruikt wordt om aan te geven dat iemand tegenslagen kan hanteren, er mee kan omgaan. Mijns inziens heeft dat alles te maken met een sterk Zelfbeeld. Hierin zit bijvoorbeeld een sterk zelfvertrouwen, heel goed weten wat je wél maar ook niet kan, een hoge zelfcontrole waarbij je getraind bent in het hanteren van intense emoties (= sterke emotie-regulatie).

Echter, het is niet uitsluitend je Zelfbeeld dat een rol speelt in Veerkracht. Ook je emotionele systeem (stress-systeem) is van belang en dat is grotendeels ook genetisch bepaald. Je emotionele brein/systeem kan bijvoorbeeld zwak zijn, wat betekent dat je emoties snel intens kunnen worden (mede onder invloed van je hormonale systeem).

Mensen geboren met een flink temperament hebben zo'n sterk emotioneel systeem. Maar ook mensen die hoogsensitief zijn, dus snel overprikkeld door geluiden, geuren, beelden, hebben een intenser  emotioneel systeem. Dat betekent niet dat dergelijke mensen automatisch emotionele problemen krijgen! Maar het betekent wél dat zij duidelijker geleerd moeten krijgen hoe zij hun sneller intens wordende emoties moeten leren beheersen. Hun opvoeding zal daarom strakker, gestructureerder en uitdagender zijn voor hun ouders.

Dat is ook de reden dat kinderen met ADHD, Autisme spectrum stoornis (ASS), hoogsensitiviteit, over het algemeen meer emotionele problemen ontwikkelen dan 'gemakkelijkere' kinderen. Omdat vaak de opvoeders niet weten hóe zij deze kinderen het beste kunnen leren hun emoties te beheersen en hun Zelfbeeld te versterken. Dit alles heeft met onvoldoende kennis en onwetendheid te maken.

Natuurlijk heb ik niet de waarheid in pacht. Maar vanuit de wetenschap, met name vanuit de neurowetenschappen zijn er modellen over het menselijke brein en emotionele systeem gekomen die in de loop der jaren door studies meer en meer bevestigd zijn.

In mijn Youtube-filmpje over Persoonlijkheid en Zelfbeeld en de relatie daartussen, maak ik gebruik van deze nieuwerwetse modellen. Zij kunnen mijns inziens de emotionele problemen van mensen beter verklaren dan menig ouderwetse (bv. Freudiaanse of Jungiaanse) modellen die nooit gebaseerd zijn op wetenschappelijke studies maar op speculaties in een tijd waarin wetenschap nog lang niet zo ver was als nu. Ik raad iedereen aan om nogmaals mijn Youtube-filmpjes over Zelfbeeld en Persoonlijkheid te bekijken en proberen te begrijpen hoe het allemaal werkt.

Positieve psychologie en het Zelfbeeldmodel

De nieuwerwetse modellen waarop ik mij baseer en het Zelfbeeldmodel hebben 1 zeer krachtig voordeel: je kunt wel degelijk veranderen en een sterker Zelfbeeld krijgen! Wat daarvoor nodig is, is een werkbaar en begrijpelijk model over je emotionele systeem, je zelfbeeld en je persoonlijkheid.

Ten tweede, moet je beseffen dat het meeste in je Zelfbeeld aangeleerd en dynamisch is. Je Zelfbeeld is dus NIET gebeiteld in natuursteen, het is dus te veranderen. Wat waarschijnlijk niét te veranderen is, is je temperament (je emotionele systeem). Wél kun je leren je emotionele systeem beter te begrijpen en daarmee ook je emoties beter te leren beheersen. Dát doe je immers met je cognities, je denkpatronen (gedachtengangen).

Daarom denk ik dat cognitieve gedragstherapie met de bovengenoemde juiste modellen een zeer krachtige therapeutische methode is om mensen structureel sterker te maken. Over een speciale trauma-behandeling, namelijk EMDR, zal ik het elders op deze site gaan hebben. Want EMDR heeft ook nieuwe fantastische inzichten gegeven in hoe mensen snel kunnen opveren, hoe sterk vaak hun zelfgenezend vermogen is. Mijns inziens heeft dat echt vooral met een sterk Zelfbeeld te maken.

DISCLAIMER

I will not take any responsibility for how the information on this website will affect you. It always remains your responsibility to handle all information with care and in case of medical or mental problems you should ALWAYS consult a professional in your neighbourhood!

Ik neem geen enkele verantwoordelijkheid voor hoe de informatie op deze site u zal beïnvloeden. Het blijft altijd uw verantwoordelijkheid om al deze informatie zorgvuldig te bekijken. In het geval van lichamelijke en/of mentale problemen dient u ALTIJD een professional in uw directe omgeving te waarschuwen!

Aanbevolen Boeken:

Begrijpelijke taal maar wel wat te lang. Veel herhalingen in Manja de Neef's boek:

Een meer academische benadering en daardoor wat lastiger te lezen. Maar de oefeningen zijn in enkele gevallen zeer de moeite waard in dit COMET boek:

Dit boek is nog niet uit maar geeft wel heel duidelijk aan wat de relatie met oude trauma's en het negatieve zelfbeeld is:

Positieve psychologie: een prachtig boek dat dit goed uitlegt. Inspirerend om te lezen: